Do niedawna każde państwo członkowskie UE miało własny zestaw przepisów i wymogów dotyczących dziedziczenia oraz spadków, i często były one ze sobą sprzeczne. W licznych przypadkach oznaczało to nierespektowanie życzeń spadkodawcy oraz konieczność ponoszenia kosztów przez potencjalnych beneficjentów w celu ustalenia i dochodzenia ich tytułów prawnych.
Skutek był taki, że to ustawodawstwo i miejscowe prawo determinowały życzenia spadkodawcy, a nie on sam, co otwierało drogę do paternalistycznych zapędów prawnych poszczególnych państw i krajów.
Okazywało się to szczególnie kłopotliwe, gdy spadkodawca posiadał nieruchomości na obszarze całej UE, gdyż zasada lex loci określa, że obowiązującym prawem jest prawo jurysdykcji na terenie której zlokalizowana jest nieruchomość, niezależnie od życzeń, obywatelstwa czy kraju zamieszkania spadkodawcy.
Możliwy był zatem udział spadkobierców w równoległych postępowaniach w wielu jurysdykcjach, w sprawie tego samego spadku.
Nic więc dziwnego, że komisarz UE ds. sprawiedliwości, Věra Jourová, zwróciła ostatnio uwagę, iż w związku faktem, że ponad 1,3 mln obywateli Unii mieszka w innym państwie członkowskim, około pół miliona rodzin rocznie uczestniczy w transgranicznym dziedziczeniu, co oznacza że ta dziedzina prawa wymaga pilnych reform.
Parlament Europejski postanowił doprowadzić do ujednolicenia i harmonizacji, w celu zapewnienia, aby w sytuacji dziedziczenia transgranicznego kompetencję w kwestii spadków dotyczących zarówno ruchomości jak i nieruchomości miały sądy tylko jednego państwa UE. Dnia 4 lipca 2012 r. Parlament Europejski przyjął rozporządzenie nr 650/2012 w sprawie dziedziczenia, również nazywane „Bruksela IV”, które zostało wdrożone na Cyprze 17.08.2015 r. Rozporządzenie nie działa wstecz – może być stosowane wyłącznie w stosunku do osób, których śmierć nastąpiła dnia 17 sierpnia 2015 r. lub po tej dacie. Nie dotyczy ono także Wielkiej Brytanii, Irlandii ani Danii.
Sądy krajowe lub nawet właściwe organy każdego państwa członkowskiego mogą teraz wydawać „poświadczenie spadkowe”, które można przedstawiać i wykonywać w każdym państwie członkowskim. Stanowi ono dowód, że obywatel UE jest prawnym spadkobiercą mienia znajdującego się w więcej niż jednym państwie członkowskim, co pozwala zarządcy/zarządcom spadku oraz spadkobiercy/spadkobiercom dokonać podziału spadku jednoetapowo, bez konieczności ponoszenia kosztów w kilku różnych państwach członkowskich.
Artykuł 21 rozporządzenia mówi, że o ile brak przepisów stanowiących inaczej, prawem właściwym jest prawo państwa, w którym znajdowało się miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci. Do tej pory sądy na Cyprze w celu ustalenia właściwej jurysdykcji, stosowały zasadę miejsca zamieszkania uwzględniającą nie tylko miejsce stałego przebywania zmarłego w chwili jego śmierci, lecz również jego intencje. Zgodnie z rozdziałem 195 ustawy „Testamenty i prawo spadkowe” sądy mają obowiązek zweryfikować, czy osoba niebędąca obywatelem Cypru faktycznie chciała ustanowić na Cyprze swoje stałe miejsce zamieszkania, a nie jedynie spędzała znaczną część czasu na wyspie. Wymóg miejsca zwykłego pobytu ustanowiony przez artykuł 21 oznacza, że w przyszłości decyzja sądów w sprawie odpowiedniej jurysdykcji może być zgoła odmienna.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami zawartymi w rozdziale 195 uchodźcom mieszkającym na Cyprze nie będzie przyznawane miejsce stałego pobytu z wyboru wyłącznie z tytułu przebywania na wyspie przez określony czas, ponieważ uznaje się, że ich zamiarem nie było przeniesienie się na Cypr. W przypadku tych samych uchodźców można by jednak stwierdzić, że ich miejscem stałego pobytu jest Cypr, ponieważ sądy będą analizować wyłącznie fakty, tj. czy dany uchodźca faktycznie stale zamieszkiwał na Cyprze, czy nie. Nie ma wątpliwości, że ułatwia to działania sądów, lecz stwarza ryzyko zaistnienia sytuacji, w której osoba bez testamentu umiera nieświadoma tego, że zgodnie z prawem uznawana jest za osobę, której stałe miejsce pobytu znajduje się w danym państwie, co oznaczałoby, że spadek, który po sobie zostawia, podlegałby prawu państwa przyjmującego zamiast państwa pochodzenia.
Artykuł 22 stanowi próbę zapobieżenia takim przypadkom, ponieważ zapewnia on wszystkim europejskim obywatelom prawo do dokonania w testamencie wyboru prawa, które będzie stosowane. Obywatele UE mogą wybrać prawo kraju, w którym znajduje się ich miejsce stałego pobytu, albo system prawny państwa pochodzenia. Jest to zapewne pożądane i bardzo potrzebne rozwiązanie dla mieszkańców Cypru.
Artykuł 41 rozdziału 195 wyraźnie stanowi, że zmarły, który zostawia po sobie krewnych pierwszego stopnia, może dowolnie dysponować jedynie określoną częścią swojego spadku. W przypadku gdy spadkodawcę przeżywa współmałżonek, tylko 50% spadku podlega dowolnemu dysponowaniu w wybrany przez spadkodawcę sposób. Jeżeli spadkodawcę przeżywa dziecko, część ta zostaje zmniejszona do 25%.
Od dawna oczywistym jest, że cypryjskie sądy i prawodawcy przywiązują wielką wagę do roli rodziny jako instytucji, na co wskazuje duża ilość przepisów i orzecznictwa, jednak pojawiają się liczne głosy, że owe sztywne zasady są nieadekwatne do współczesnego społeczeństwa, w którym relacje nie zawsze są proste. Do podobnych przypadków dochodziło w ostatnich latach w Wielkiej Brytanii, gdzie Sąd Najwyższy przyznał dorosłemu dziecku zmarłego nie więcej niż 10% majątku o łącznej wartości pół miliona funtów. (Lott przeciwko The Blue Cross i in., [2017 r.] UKSC 17).
Obecnie mieszkańcy Cypru mogą skorzystać z rozporządzenia nr 650/2012 w sprawie dziedziczenia, jako z narzędzia do planowania w zakresie majątku, uważnie sporządzając testament, w którym wyraźnie wskazują państwo członkowskie, które będzie sprawować jurysdykcję w odniesieniu do spadku oraz podziału majątku po ich śmierci. Mając na uwadze, że inwestorzy z całego świata postrzegają Cypr jako centrum finansowe, możliwość zaplanowania dziedziczenia majątku w sposób najbardziej odpowiadający indywidualnym potrzebom z pewnością okaże się cenną dodatkową korzyścią dla osób, które zdecydują się zostać mieszkańcami Cypru w celach finansowych.
Rozporządzenie nr 650/2012 w sprawie dziedziczenia to bez wątpienia próba pogodzenia różnic między prawami spadkowymi poszczególnych państw członkowskich UE, która na pierwszy rzut oka wygląda bardzo obiecująco. Wciąż nie wiadomo, czy skutki tego rozporządzenia będą zgodne z założeniami jego autorów. Niewątpliwie stanowi ono jednak krok we właściwym kierunku, zmierzający do dalszego ujednolicenia europejskich przepisów.
Tatyana Passiadou
Wspólniczka
KAIMAKLIOTIS & CO LLC